Wirtualna Ruda

start

historia

zabytki

szlaki

wirtualne spacery

 kontakt

naciśnij aby usłyszeć treść strony internetowej odczytanej przez lektora

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

DOMKI FIŃSKIE WCZORAJ I DZIŚ
Metodologia przywracania walorów architektonicznych

domków fińskich na przykładzie Rudy Śląskiej

autor: dr inż. arch. Łukasz Urbańczyk

Wstęp

Niniejsze opracowanie ma na celu ochronę unikatowego dziedzictwa historycznego i architektonicznego oraz popularyzację wiedzy na temat historii, ochrony, konserwacji i modernizacji specyficznej zabudowy drewnianej prefabrykowanej w postaci tzw. domków fińskich.

Projekt zatytułowany Metodologia przywracania walorów architektonicznych domków fińskich na przykładzie Rudy Śląskiej zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Realizacja projektu obejmowała przeprowadzenie kwerend archiwalnych oraz badań terenowych i inwentaryzacji dużego osiedla domków fińskich w Rudzie Śląskiej – Bielszowicach.

Wybrane obiekty zostały poddane inwentaryzacji szczegółowej, która pozwoliła na zrozumienie charakteru zmian wewnętrznych i zewnętrznych przeprowadzanych w obiektach. Pozwoliła także na opracowanie, we współpracy ze służbami konserwatorskimi, wytycznych do dalszego użytkowania tych obiektów oraz opracowanie postulatów konserwatorskich, możliwych do zastosowania w gminnych programach opieki nad zabytkami i dokumentach planistycznych we wszystkich jednostkach samorządu terytorialnego, posiadających w swoich zasobach tego typu zabudowę.

Podczas realizacji projektu przeprowadzono wywiady i rozmowy z właścicielami budynków mające na celu z jednej strony pozyskanie informacji o historii poszczególnych obiektów, z drugiej strony mające na celu popularyzację wiedzy o konieczności ochrony tej zabudowy i zachęceniu społeczeństwa do aktywności w tym działaniu.

Rezultaty projektu i wyniki badań zostały zebrane w publikacji pt. „Domki Fińskie Wczoraj i Dziś - Metodologia przywracania walorów architektonicznych domków fińskich na przykładzie Rudy Śląskiej”, którą to publikację można pobrać na dole strony internetowej. Poniżej natomiast prezentuje skrócone informacje o domkach fińskich.

Historia powstania osiedli domków fińskich

Po zakończeniu drugiej wojny światowej jednym z poważnych problemów na obszarze Polski była konieczność zapewniania obywatelom mieszkań. O ile na obszarach wiejskich zniszczenia wojenne nie były tak znaczące i problem ten nie przybierał aż takiej intensywności, to w większych miastach oraz na obszarach przemysłowych zapewnienie mieszkań dla robotników było niezbędne do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju tych zakładów.

Idea prefabrykowanej drewnianej zabudowy pochodzi ze Szwecji, gdzie w latach 20 XX w. miała stać się alternatywą dla domów murowanych. Finowie przejęli i udoskonalili tę ideę. Rząd Finlandii opracował projekt wspierania drewnianego budownictwa mieszkaniowego. Miała to być tania i szybka forma budowy domów z gotowych przygotowanych w fabrykach elementów. Rozpoczęto produkcję i budowę takich obiektów na masową skalę. Idea polegała na zaangażowaniu jak najmniejszej liczby pracowników i maksymalnym uproszczeniu procesu budowy. Trzech pracowników w dwa tygodnie było wstanie wybudować jeden budynek.

Budowa domków fińskich[1]

Wiele publikacji dotyczących tej tematyki podaje mylne informacje, jakoby z inicjatywą zakupu domków fińskich wyszło Ministerstwo Górnictwa i Energetyki[2]. Tymczasem ministerstwo to zostało powołane 10 lutego 1949 roku[3], czyli w okresie, kiedy budowa osiedli domków fińskich była już praktycznie zakończona lub na ukończeniu. Wcześniej podobne funkcje pełniło od 27 marca 1947 roku[4] Ministerstwo Przemysłu i Handlu PRL, którego poprzednikiem było Ministerstwo Przemysłu. Podobnie nieprawdopodobne wydają się informacje jakoby pomysłodawcą transakcji zakupu domków z Finlandii był Jan Mitręga[5], minister górnictwa i energetyki. Jan Mitręga pełnił funkcję ministra w latach 1959-1974, a więc dekadę po zakończeniu budowy osiedli domków fińskich.

Natomiast faktem jest, że dekretem z 24 maja 1945 roku[6] utworzone zostało Ministerstwo Odbudowy, do zadań którego należała między innymi odbudowa, rozbudowa i budowa nowych osiedli miejskich i wiejskich. Na ministra odbudowy powołano Michała Kaczorowskiego, który pełnił tę funkcję do 27 kwietnia 1949 roku, kiedy to zniesiono Ministerstwo Odbudowy i utworzono urząd Ministra Budownictwa.[7] Funkcjonowanie Ministerstwa Odbudowy pokrywa się z okresem, kiedy do Polski sprowadzono tzw. domki fińskie. Ministerstwo to jest wielokrotnie wymieniane w zachowanych w archiwach aktach, związanych z ich budową, jako inicjator tej akcji.

W związku z trudną sytuacją powojenną, brakami wielu produktów na rynku krajowym polski węgiel był sprzedawany w zamian za dostawy do kraju produktów pomagających w odbudowie kraju. Ministerstwo Odbudowy razem z Ministerstwem Żeglugi i Handlu Zagranicznego określało listy produktów niezbędnych do pozyskania. Na takiej liście umieszczono domy prefabrykowane.  Ustalono, że Polska mogłaby dostarczyć w ciągu trzech lat 1 000 000 ton węgla (w tym 50% miału), a zapłatę otrzymałaby w formie drewnianych prefabrykowanych domków.

W styczniu 1947 roku rozpoczęły się negocjacje z firmami zdolnymi dostarczyć do Polski 4000 szt. drewnianych prefabrykowanych domów. Początkowo polska delegacja negocjowała z firmami szwedzkimi jednak ostatecznie Centrala Zaopatrzenia Materiałowego Przemysłu Węglowego (CZMPW) reprezentowana przez Dyr. Mgr. Frosta i Dyr. Zaczyńskiego, 3 kwietnia 1947 r.[8] zawarła z firmą „Puutalo Oy – Helsinki” umowę, zgodnie z którą Finowie zobowiązali się wyprodukować 4000 sztuk prefabrykowanych drewnianych domków dla Polski za kwotę 8 480 894 $. Umowa obejmowała[9]: 80 domków typu 184, 14 domków typu 110, 56 domków typu 105 oraz 3 850 domków typu 284B.

Elewacja frontowa domku typu 105b[10]

Elewacja boczna domku typu 105b[11]

Rzut domku typu 105b[12]

Pierwsze 150 domów obejmujących typy nr 184, 110 oraz 105 były domami katalogowymi, standardowymi, natomiast pozostałe 3850 domków typu 284B zostało przeprojektowanych zgodnie ze wskazówkami Ministerstwa Odbudowy i projekty te opisane są jako „Jednorodzinny dom dla Polski”.

Elewacja frontowa domku typu 284b[13]

Elewacja boczna domku typu 284b[14]

Rzut parteru domku typu 284b[15]

Dostawa 2400 sztuk domków miała zostać zrealizowana pomiędzy majem a wrześniem 1947 r.  Pozostałe domki miały zostać dostarczone w 1948 roku.

W marcu 1947 roku Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego (CZPW) wytypował tereny, na których miały powstać osiedla mieszkaniowe.  Ponieważ tereny te miały być zlokalizowane w pobliżu zakładów wydobywczych, zdecydowano się na wykorzystanie terenów poza filarami ochronnymi, terenów niestabilnych, podkopanych przez eksploatację pokładów węgla lub przeznaczonych pod taką eksploatację. Na terenach ruchomych mogły być budowane jedynie budynki lekkie, parterowe, co najwyżej z mieszkalnym poddaszem[17]. Domki Fińskie doskonale spełniały te kryteria, szczególnie wobec braku alternatywy. W Polsce w tamtym czasie brakowało drewna. Dobrze wysuszone drewno było praktycznie niedostępne, brakowało fabryk przygotowanych do seryjnej produkcji domków czy ich elementów.

Ministerstwo Odbudowy określiło standardy powierzchniowe, jakie powinny spełniać domki fińskie. Standardy te w późniejszym terminie zostały wprowadzone w życie jako obowiązujące dla budownictwa pracowniczego, instrukcją z dnia 10.09.1947 r. Wymiary domku fińskiego ustalone zostały w zarysie zewnętrznym na 7,15m x 7,15m = 51,12 m2 powierzchni zabudowanej.[18] Zgodnie z tymi założeniami każdy domek fiński posiadał na parterze sień wejściową ze schodami na poddasze i do piwnicy, kuchnię mieszkalną z piecem węglowym, dwa pokoje sypialne, łazienkę i ubikację. Wszystkie te pomieszczenia mieściły się na 43m2 powierzchni użytkowej. Poddasze domku fińskiego było powierzchni 24 m2 i mogło zostać zagospodarowane na jeden większy lub dwa mniejsze pokoje. Domki były  podpiwniczone w połowie. Taka wielkość domków pozwalała na wygodne zamieszkanie rodziny składającej się z 4 do 6 osób. Domki mały zostać wybudowane na działkach o powierzchni około 500 m2, zapewniającej ogródek i miejsce na pomieszczenie gospodarcze.

Rozładunek modułów przez brygadę budowlaną[19]

Zaplanowano powstanie następujących osiedli:

1.     Osiedle Jaworzno – 150 domków

2.     Osiedle Wesoła – 150 domków

3.     Osiedle Boleradz – 150 domków

4.     Osiedle Brazylia – 150 domków

5.     Osiedle Bogucice – 250 domków

6.     Osiedle Hałda Załęska – 250 domków

7.     Osiedle Brynów – 150 domków

8.     Osiedle Szombierki – 500 domków

9.     Osiedle Miechowice – 400 domków

10.  Osiedle Bielszowice – 150 domków

11.  Osiedle Knurów – 100 domków

Budowa domków fińskich[20]

Pierwszą budowę rozpoczęto w dniu 5 maja 1947 r. wykopem na osiedlu górniczym w Miechowicach (obecnie w granicach Bytomia)[21]. 1 lipca 1947 roku prace trwały już na osiedlach Brynów, Załęska hałda, Bogucice, Bielszowice, Knurów, Miechowice, Szombierki i Sosnowiec.[22] W 1947 roku planowano wybudowanie 2400 domków importowanych z Finlandii oraz 85 wykonanych w kraju. Zaplanowano budowę 11 osiedli mieszkaniowych na Śląsku oraz jedno osiedle o wielkości 85 obiektów w Gdańsku. Na rok 1948 zaplanowano budowę 1600 domków fińskich oraz 250 domków krajowych wykonanych na wzór fińskich. Razem zaplanowano budowę 4000 sztuk domków fińskich oraz 335 domków krajowych[23].
 

Osiedle Zaspy w Gdańsku - Wrzeszczu zostało zrealizowane jako pierwsze. Zostało oddane do użytku 27.04.1948 roku, a oficjalna uroczystość poświęcenia i przekazania robotnikom Działu Przeładunków Morskich przy Centrali Zbytu Produktów Przemysłu  Węglowego odbyła się słoneczną niedzielę 9 maja 1948 roku o czym donosił Dziennik Bałtycki z 10 maja 1948 roku[24]. Wybrana data nie była przypadkowa, była to trzecia rocznica zakończenia II wojny światowej i data ta miała podkreślać kolejne zwycięstwo gospodarczo-polityczne kraju.

W czasie, kiedy osiedla składające się z domków dostarczonych w 1947 r. były już wybudowane, uzupełnione w instalacje wewnętrzne oraz infrastrukturę osiedlową i pomieszczenia gospodarcze, do Polski docierał systematycznie kontyngent przewidziany na rok 1948 r. Z tego kontyngentu planowano wybudować następujące osiedla:

1.     Hołdunów – 430 domków typu 295dII

2.     Brazylia II – 300 domków typu 294dI

3.     Klimontów – 200 domków typu 295dI

4.     Juliusz – 100 domków typu 295dII

5.     Hałda Załęska II – 200 domków typu 295DI

6.     Bytków – 150 domków typu 295dII

7.     Chorzów – 150 domków typu 295dII

8.     Kocie-Górki – 100 domków typu 295dII

Co daje razem 1630 domków fińskich, a ponadto z produkcji krajowej miały powstać osiedla[26]:

1.     Jaworzno Niedzielska – 50 domków typu 295dII

2.     Jawiszowice – 50 domków typ 295d

3.     Hołdunów – 40 domków typu 295dII

4.     Ruda – 80 domków typu 295d

5.     Kostuchna - 50 domków typu 295DII

6.     Konin - 50 domków typu 295D

Osiedle domków fińskich niedługo po zakończeniu budowy[27]

Ostatecznie do końca 1948 r. wybudowano 4425[28] domków fińskich, z których powstały 23 kolonie. Najmniejsza kolonia składała się z 50 domów, a największa z 500 domów. Prace nad ich wykończeniem ciągnęły się do 1949 r.[29]

Akcja budowy domków fińskich została uwieczniona w Polskiej Kronice Filmowej nr 34/47 w 6 minucie tego dokumentu rozpoczyna się materiał zatytułowany „Domki dla górników”:

Polska Kronika Filmowa nr 34/47

Więcej informacji o historii domków fińskich w Polsce ich konstrukcji, przekształceniach oraz wytycznych konserwatorskich zamieszczono w publikacji pt. „Domki Fińskie Wczoraj i Dziś - Metodologia przywracania walorów architektonicznych domków fińskich na przykładzie Rudy Śląskiej”, którą to publikację można pobrać poniżej:

"Domki Fińskie Wczoraj i Dziś" - plik pdf 32MB

Zapraszamy do zapoznania się z książką :

"Domki Fińskie Wczoraj i Dziś" - plik pdf 32MB